مواد رنگ زای طبیعی عبارتند از: برگ مو، پوست انار، پوست گردو، روناس، گندل، نیل، قرمزدانه که در رنگرزی سنتی استفاده میشوند. این مواد هنوز در رنگرزی خامهی قالی (نخ رنگ نشده قالی) در کارگاههای رنگرزی در کاشان و نیز در سایر کارگاههای رنگرزی در نقاط مختلف ایران مورد استفاده قرار میگیرد که در ادامه مقاله موارد استفاده از این مواد رنگزا توضیح داده شده است و همچنین دندانههای مصرفی طبیعی در رنگرزی سنتی ازجمله: زاج سیاه، زاج سفید، سود کوستیک، هیدروسولفیت، قراقوروت، آب آهک، کلیاب و سنگ ترش معرفی شده است.
بهترین نوع برگ مو، برگ پائیزه است (به برگهایی که در فصل پائیز از درخت مو میریزد؛ در اصطلاح برگ پاییزه میگویند). برگ مو مادهی رنگزای اصلی در تهیه و ایجاد رنگهای زرد، طلایی، سرمهای، سبز، ساقه چناری، کرم و زیتونی است. برگ مو را به شکل گرد و یا خرد شده مصرف میکنند. محل رویش «مو» در اکثر نقاط کشاورزی ایران از جمله، اراک، تاکستان، ارومیه و کاشمر است. برگ مو مصرفی رنگرزخانههای کاشان از روستاهایی مانند روستای «آزران» تهیه میشود.
ماده رنگزای پوست انار در جدار داخلی پوست است. چون استفاده از هر نوع انار اعم از انار سیاه، قرمز و سفید تأثیری در رنگ ایجاد شده ندارد، از این ماده برای رنگهای دارچینی، زرد، فیلی و مشکی استفاده میشود.
پوست انار مصرفی در صنایع رنگرزی سنتی ایران از مناطق ساوه، کاشان، تفت و یزد تأمین میشود که باغستانهای وسیع انار دارند و مراکز عمده تولید این میوه هستند. پوست انار مصرفی کارگاههای کاشان از توابع این شهر مثل «راوند»، «فين»، «آب شیرین»، «طاهرآباد» و غیره تهیه میشود.
جدار داخلی پوست سبز رنگ میوهی درخت گردو، مادهی اصلی رنگزای آن است. این پوسته در موقع رسیدن گردو به راحتی از پوست چوبی و میان میوه جدا میشود و جمعآوری و استفاده از آن دشوار نیست پوست گردو در ساخت رنگ مشکی نقش اصلی را دارد و در ایجاد رنگهای خاکی – سرمهای و فیلی نقش مؤثر دارد. پوست گردوی مصرفی هر شهر از جمله کاشان از مناطق کوهستانی اطراف و نزدیک آن تهیه میگردد. زیرا درخت گردو در اغلب مناطق کوهستانی ایران پرورش مییابد.
این ماده رنگزا که در صنعت رنگرزی ایران نقش مهم و بسزایی داشته و دارد؛ گیاهی است که به هر دو صورت اهلی و وحشی میروید و طول بوتهی آن به حدود ۱ متر میرسد. مهمترین نوع روناس در مناطق گرمسیری ایران از جمله یزد، سیستان و بلوچستان و حوالی کویر مرکزی میروید. ریشهی این گیاه با قطر متوسط یک سانیتمتر از سه قسمت پوست برونی، پوست میانی و مغز ریشه تشکیل شده است و منبع ماده اصلی رنگزا در پوست میانی آن است. اسم علمی این گیاه «رابیاتینگتورم» است. مادهی رنگی این گیاه نامهای متعدد و مختلفی مثل «مَدِر»، «کراپد»، «يلزاری»، «گارانس»، «چایروت»، «ایندین روت»، «ایندین مَدِر» و «سایا» دارد. این گیاه برحسب ماده رنگی موجود در آن هم متنوع است و بهترین آن عبارت است از «رابیاتینگتورم» (از گیاهان محلی آسیای میانه) و رابیاپر گرنیا (روناس بومی ایران). شکل مصرفی روناس به دو صورت گَرد و گُل است.
در رنگرزی به شیوه سنتی بیشتر از گرد روناس استفاده میشود. روناس در تهیه رنگهای قرمز، صورتی، قهوهای طلایی و غیره به کار میرود و تاکنون بالغ بر سی رنگ از این ماده به دست آوردهاند.
محل اصلی رویش «گندل» زمینهای اطراف شهرستان اصفهان است. این گیاه مولّد رنگ کرم است. و تنها مادهای است که در رنگرزی خامه با آن از دندانهی آب آهک استفاده میشود. سالهای متمادی است که استفاده از گندل در صنعت رنگرزی کاشان معمول نیست ولی به گفته مطلعان این حرفه، رنگرزان یزدی هنوز از این ماده استفاده میکنند.
نیل قرنهاست در صنعت رنگرزی ایران و جهان به کار میرود. نیل، گیاهی است درختچهای که بلندی آن به دو متر هم میرسد. این گیاه انواع فراوانی دارد. تاکنون بین سیصد تا هفتصد نوع آن شناسایی شده است. محل مناسب برای رویش این گیاه مناطق گرمسیری و نیم گرمسیری است و در مناطق آب و هوای معتدل هم میروید. نام لاتین نیل «Indigo» است. انواع معروف نیل عبارت است از: نیل «آمبلیانت» که نوع چینی آن است و تا ۲ متر ارتفاع دارد، نیل» «آنیل»، نیل «شمال» که در جنوب و جنوب خاوری ایران و همچنین پاکستان و هندوستان میروید، نیل «استرالیا»، نیل «تزیینی»، نیل «هیمالیا».
نیل مصرفی در صنایع رنگرزی فعلی؛ نیل شیمیایی است و در اصطلاح به نیل آماده معروف است. نیل آماده هم انواع متعددی دارد که عبارت است از:
نیل دم قرمزیدار، نیل دم آبیدار، نیل دم سبزیدار. مصرف نیل دمِ سبزیدار در ایران متداول نیست) نیل سوختهی معمولی، نیل اصیل ایرانی معروف به شوشتری است که در گذشته به صورت قرص از آن استفاده میشد و مصرف آن فعلا معمول نیست.
نیل، ماده رنگ زای اصلی در ایجاد رنگهای آبی، سبز، سرمهای و مشکی است.
مادهی اصلی قرمز دانه نوعی حشرهی شبیه به کفشدوزک است که جثهای 2/5 تا ۳ میلیمتری دارد و پوستش پوست چروکیده و شیارداری است.
این ماده در تولید رنگهای بسیاری از جمله قرمز، سیاه، نقرهای یا خاکستری به کار میرود. قرمز دانه انواع متعددی دارد که مهمترین آنها عبارتاند از:
قرمز دانهی مکزیکی: این نوع قرمزدانه در مکزیک بر روی درخت نوپال یا انجیر هندی رشد و نمو و تولید مثل میکند (درخت نوپال به دو صورت اهلی و وحشی وجود دارد)
قرمز دانهی ارغوانی (جایگزین ارغوان صوری). محل تهیه و پرورش این نوع قرمز دانه در کشورهای فرانسه و اسپانیا است.
قرمز دانهی هندی: این نوع قرمزدانه بر روی درخت عنّاب و انجیر هندی در کشور هند پرورش مییابد.
قرمز دانهی نقرهای: از کشتن این حشره و قرار دادن در معرض هوای گرم طاقت فرسا با کورههای حرارتی مخصوص امروزی تهیه و تولید میشود.
قرمز دانهی دریایی که از صید یک نوع صدف دریایی تهیه میشود. تا چند سال پیش قسمت اعظم قرمز دانهی مصرفی در کارگاههای رنگرزی سنتی ایران از این نوع بوده است.
قرمزدانه هندوراسی و جاوهای نیز وجود دارند که درجه رنگزایی و مرغوبیت آنها بسیار پایینتر از انواع دیگر قرمز دانه است. امروزه به سبب گرانی قیمت و همچنین عدم دستیابی به تهیهی قرمز دانه استفاده از این ماده به صورت عادی معمول نیست. به گفتهی یکی از مسؤولین شرکت فرش ایران این ماده فقط در چند کارگاه این شرکت از جمله اراک به کار میرود و بخش خصوصی به کلی به این ماده دسترسی ندارد.
از آمیزش مادهی رنگزای قرمزدانه با دانههای مختلف اعم از اسیدی، بازی و صمغی رنگهای زیبای متعددی مانند قرمز، قرمز مایل به قهوهای، قرمز تیره، قرمز متوسط، ارغوانی، سرخابی، صورتی (دوغی) سبز، بنفش، شفقی، خاکی، خاکستری و مشکی تهیه میشود.
قبل از شروع و معرفی انواع دندانهها لازم است تعریفی از دندانه ارائه شود.
پوسته خارجی و با فلسهای پشم با خاصیت نفوذ ناپذیری مستقیما درجذب رنگ اثر میگذارند. مواد شیمیایی خاص و عملیات مکانیکی میتواند این پوسته را تضعیف کرده و از بین ببرد. با از بین رفتن این فلسها، سرعت نفوذ رنگ به داخل الیاف افزایش مییابد. بدین ترتیب پشمی که تحت تأثیر محلولهای شیمیایی یا عملیات مکانیکی قرار گرفته با در هوای آزاد به مدت طولانی باقی مانده باشد نسبت به پشم معمولی خاصیت جذب رنگ بیشتری پیدا کرده و پرنگتر میشود. به عبارت دیگر کلاف سفید پشم بدون عملیات قبلی اگر با مقداری روناس جوشانده شود ملاحظه میشود. رنگی که الیاف پشم به خود گرفته بسیار ناچیز و نایکنواخت است و بعد از شستشو تمام یا قسمتی از همین رنگ مختصر و نامطلوب از بین رفته و ضمناً رنگ این کلاف نیز در مقابل نور ثبات ندارد. حال اگر همان مقدار کلاف را قبل از رنگرزی در یکی از املاح مثلاً زاج سفید یا سولفات آهن جوشانیده و سپس داخل حمام رنگ نمائیم ملاحظه میشود که رنگ جذب شده توسط الیاف پشم بسیار زیادتر و ثبات نیز دربرابر نور و شستشو بیشتر بوده و ضمناً رنگ یکنواخت بدست میدهد.
این دندانهها عبارتاند از:
زاج سیاه: از زاج سیاه علاوه بر دندانه دهی با اکثر رنگها در رنگرزی، از خاصیت رنگ دهی آن در تبدیل رنگهای روشن به تیره نیز استفاده می شود. زاج سیاه مادهای معدنی شبیه به سنگ گچ و نمک اما به رنگ تیره. بنا به گفته اساتید فن رنگرزی معدن اصلی این ماده در حوالی کاشان هم وجود دارد.
زاج سفید: این ماده معدنی نیز در اکثر دندانه دهی رنگها به کار گرفته میشود و رنگرزان کاشانی در رنگرزی با برگ مو ناگزیر از استفاده از آن هستند.
سودکوستیک: این مادهی شیمیایی در ایجاد رنگهای نیلی به عنوان دندانهی توأم با رنگ مورد استفاده قرار میگیرد. رنگرزان کاشان این ماده را از یک شرکت تولید مواد شیمیایی وابسته به سازمان آب تهران تهیه میکنند.
هیدروسولفیت: از این مادهی اسیدی در رنگرزی خامه با مواد رنگزای نیل استفاده میکنند.
قرأ (قراقوروت): از این دندانه در رنگرزی خامه با رنگ طبیعی روناس و قرمزدانه استفاده میشود. قرأ یکی از دندانههای حیوانی است.
آب آهک: از آب آهک در رنگرزی خامه با مادهی رنگزای گیاهی گندل استفاده میشد. از دیگر خواص آب آهک، ضد عفونی کردن خامه در برابر بیدزدگی است.
کلیاب: این ماده شیره و عصارهی گیاهی است موسوم به «اشنو» که در نواحی شمالی و گرمسیر شهرستان کاشان (ابوزیدآباد) میروید. کلیاب در گذشته در صنایع رنگرزی سنتی استفاده میشد ولی مدتهاست که استفاده از آن دیگر معمول نیست.
سنگ تُرش: مادهای است معدنی شبیه به سنگ نمک که ترش مزه است و به گفتهی یکی از اساتید رنگرز در بعضی از روستاها از این ماده به جای زاج سفید استفاده میشود. یکی از معادن شناخته شده این مادهی دندانهای در حوالی روستای آزران کاشان است.
از دیگر مواد دندانهای مورد استفاده در رنگرزی جوهر، آب میوهی ترش و یا خشک شده میوههای ترش است. شکلهای مختلف مصرفی اینگونه میوهها عبارتند از جوهر لیمو، گردلیمو، آب غوره، زرشک ساییده و غیره.
دوغ و ماست ترش نیز از دیگر مواد دندانهای است. (از دندانههای ترش بیشتر در رنگرزی با روناس و قرمزدانه استفاده میشود).
